De details: rechterkant van toren, net onder de wolken

‘Als je voor dit schilderij staat, krijg je bijna hoogtevrees.' In de serie De details bespreekt Michel van de Laar het schilderij 'De toren van Babel' van Pieter Bruegel. 

'Met behulp van infraroodreflectografie hebben we de ondertekening naar boven gehaald. Dan zie je de pentimenti heel duidelijk, kleine foutjes van Bruegel, die je ook nog steeds met het blote oog kunt zien. Zo had Bruegel de toren in eerste instantie iets breder opgezet.

Emulsielaag en vibrato

Bruegel gebruikte een grondering op waterbasis. Omdat hij met olieverf schildert, moet er een emulsielaag tussen, die voorkomt dat de olie in de grondering trekt. Bruegel heeft de emulsielaag met een brede kwast opgezet. Die laag mag dan een onderliggende laag zijn, het heeft wel een bepaald smoel, er zitten namelijk lijnen in, een soort ribbels.

Hoewel je die lijnen vooral in strijklicht ziet, spelen ze wel degelijk een rol. Ze geven richting aan de toren en een swung en dynamiek aan het schilderij, Italianen noemen dat ‘vibrato’. Dus de technische oorsprong van de onderlaag heeft zeker ook een esthetisch uitwerking. Bruegel is de eerste die dat zo doet, Rubens pikt het later ook op.’

Michel van de Laar is restaurator en in het team van Het Geheim van de Meester verantwoordelijk voor de veroudering van de reconstructies.