Het klinkt haast als een sprookje. Napoleon Bonaparte: een kleine, driftige man die heel Europa door de war schopte en herinrichtte. Er was er maar één die hem kon temmen en dat was Napoleons grote liefde Joséphine. In de Hermitage is nu een bijzondere tentoonstelling te zien over Russische tsaar Alexander I, Franse keizer Napoleon Bonaparte en zijn vrouw Joséphine.
Vriend of vijand?
“Als ik Napoleon niet was, had ik Alexander willen zijn”, schrijft Napoleon. Napoleon Bonaparte en de Russische tsaar Alexander I hadden een bijzondere band. Ze hadden elkaar bijgestaan in oorlogen, maar in de veldtochten die hierna kwamen waren ze elkaars gezworen vijand. Het verhaal begint in 1807. Met de tsaar smeedt Napoleon dat jaar een vredesakkoord, het verdrag van Tilsit, dat de politieke verhoudingen in Europa en Azië moet veranderen. De vriendschap die daar ontstaat lijkt persoonlijk en duurzaam, maar het verdrag blijkt niet te handhaven en een oorlog breekt uit met een desastreus keerpunt: Napoleons Russische veldtocht van 1812. Door de ijskoude Russische winter vriezen veel soldaten dood en de jarenlange successen van Napoleon en zijn Grande Armée worden hier beëindigd. Napoleons nederlaag is compleet en hij wordt verbannen. Tsaar Alexander paradeert echter als overwinnaar in Parijs. Hij zoekt contact met ex-keizerin Joséphine, die hem welwillend ontvangt op Malmaison. Ze geeft hem één van de allermooiste cadeaus die zelfs een tsaar zich kan wensen: de antieke Gonzaga Camee. Na Joséphines dood, was Alexander I de koper van Joséphines befaamde kunstcollectie.
Kunst als propagandamiddel
In deze drukke tijden van oorlog voeren had Napoleon echter nog wel een plekje in zijn agenda voor de kunsten. Weliswaar om een andere reden dan Joséphine: hoewel Joséphine van de schoonheid van kunst genoot, zette Napoleon de kunsten in als propagandamiddel. Napoleon gaf dan ook diverse kunstenaars de opdracht om sculpturen, portretten, muziekstukken over hem te maken, zolang Napoleons macht maar nadrukkelijk naar voren kwam.
Napoleon en zijn empirestijl
Nu was het ook zo dat de machtsbeluste Napoleon deze kunstwerken als zelfpromotie hard nodig had. Niet alleen moest hij sinds zijn verkiezing het imago van een machtige heerser naar buiten toe brengen, maar zijn veldslag in Egypte was ook nog eens gefaald. Dit maakte hij echter niet bekend. Sterker nog: hij gaf er een riskante draai aan en gebruikte de veldslag om zijn legendarische status mee te verhogen. Zo noemde hij de veldslag naar de piramiden, hoewel die niet in de buurt lagen en hoogstens ergens vaag aan de horizon te zien waren. En hoewel de veldslag op sprookjesachtige wijze is neergezet in vele schilderijen, ging het er in de praktijk een stuk bloederiger aan toe – met name aan de kant van Napoleon. Ironisch genoeg kreeg Napoleon in zijn keizertijd een eigen interieurstijl, genaamd de ‘empirestijl’, waarin invloeden van Egypte overduidelijk te zien zijn. Deze Egyptische tendensen, die zouden verwijzen naar de ‘succesvolle’ veldslag in Egypte, werden gecombineerd met het grootse karakter van de Romeinse architectuur uit de tijd van Julius Caesar – een heerser met wie Napoleon zichzelf graag wilde identificeren. Dit zou de ideale combinatie zijn om de macht van Napoleon uit te stralen. Hoewel veel Franse troepen tijdens de veldslag zijn omgekomen, heeft het allemaal uiteindelijk wel iets opgeleverd: Franse onderzoekers hebben in Egypte veel nieuwe kennis verkregen over de Egyptenaren. Zo werd de steen van Rosetta ontdekt, de sleutel tot het ontcijferen van het hiërogliefenschrift. In Frankrijk zette deze overvloed aan nieuwe kennis omtrent de mysterieuze Egyptische cultuur zich om tot ‘Egyptomanie’. Om deze reden is in veel kunst uit deze tijd de Egyptische invloed overduidelijk terug te zien.
De tentoonstelling
De tentoonstelling staat in het teken van de veldslagen en overwinningen van Napoleon en Alexander I en de kunstcollectie van Josephine. Zo biedt de eerste zaal voor de bezoeker een intrigerende kijk in de militaire geschiedenis met steeksabels, vaandels, militaire uniformen en schilderijen over veldslagen. Hierna word je meegenomen in de befaamde kunstcollectie van Joséphine en de luxueuze levensstijl van de heersers met onder andere meubels in de empirestijl.
De tentoonstelling ‘Alexander, Napoleon & Joséphine: een verhaal van vriendschap, oorlog en kunst uit de Hermitage’ is nu te zien in de Hermitage tot en met 8 november 2015.
Afbeelding: De 'Gonzaga Camee'. Met portretten van Ptolemaios II Philadelphos en Arsinoë II. Egypte, Alexandrië, 3de eeuw v.Chr. Sardonyx, 15,7 x 11,8 cm © State Hermitage Museum, St Petersburg
