Sprezzatura: de kunst van 'nonchalance'

Kende jij het woord sprezzatura al? Een letterlijke vertaling van het Italiaanse woord is er niet, maar het kan geïnterpreteerd worden als 'de kunst iets ogenschijnlijk moeiteloos te doen' of 'de schijn van moeiteloosheid'. En dat is precies hoe deze 19e-eeuwse schilderkunst uit Italië omschreven kan worden. Deze kunstvorm kan heel gecompliceerd zijn, maar tegelijk zwierig en speels gemakkelijk overkomen.

In een hoek van een sobere kamer zit een jonge vrouwe kleding te naaien. Zo te zien is ze in verwachting. Ze maakt vast iets moois voor haar kindje, denk je als kijker. Het lijkt een vredig genretafereel. Maar de titel van het schilderij, Luisa Sanfelice in de gevangenis (1874), zet alles in een heel ander daglicht.

De Italiaanse kunstenaar Gioacchino Toma ontleende het onderwerp aan een beroemde geschiedenis in Napels, destijds een onafhankelijke staat. In 1799 heeft een handvol revolutionairen, met steun van Frankrijk, er een republiek gesticht. De nieuwe staatsvorm mislukt en na enkele maanden zit Ferdinand I, koning van Napels, weer stevig op de troon. Zodra hij de macht heeft, beschuldigt hij de Napolitaanse jonkvrouw Luisa Sanfelice van verraad tijdens de coup en veroordeelt haar ter dood. De uitvoering daarvan weet Sanfelice herhaaldelijk uit te stellen, onder andere omdat ze doet alsof ze zwanger is, maar uiteindelijk wordt ze in september 1800 terechtgesteld.

In de overlevering wordt het verhaal van Luisa Sanfelice uitgebreid met details die niet helemaal overeenkomen met wat er werkelijk gebeurd is. Ze wordt een symbool van de republikeinse idealen en nog lange tijd in Italië herinnerd als ‘moeder van het vaderland’ en ‘redster van de republiek’. De schilder van het doek vecht zestig jaar later als vrijwilliger in het leger van generaal Giuseppe Garibaldi, die ten strijde trekt tegen hetzelfde Napolitaanse koningshuis. Garibaldi en zijn leger zijn uiteindelijk succesvol, wat leidt tot de Italiaanse eenwording, de Risorgimento, in 1870.

Verborgen kunstschatten

In het Drents Museum zijn virtuoze werken uit de periode van de sprezzatura te zien. De tentoonstelling volgt de Italiaanse schilderkunst vanaf pakweg 1860 tot het moment dat de futuristen rond 1910 een nieuwe tijd inluidden. Het is een periode die in eerste instantie niet bijzonder tot de verbeelding spreekt. Italiaanse kunst wordt toch vooral geassocieerd met de Renaissance. Met Leonardo da Vinci, Michelangelo en Caravaggio. 

De term ‘sprezzatura’ wordt in de zestiende eeuw voor het eerst gebruikt in Het boek van de hoveling van Baldassare Castiglione. In dat beroemde etiquetteboek uit 1528 wordt sprezzatura beschreven als ‘een zekere nonchalance die alle kunstmatigheid verbergt’. De schilderijen verraden veel technische vaardigheid, maar de onderwerpen zijn vaak heel toegankelijk.

In bed (1878), Federico Zandomeneghi

Bron: Gallerie degli Uffizi, Galleria d'arte moderna di Palazzo Pitti, Firenze © Dipartimento fotografico Uffizi

Meisje op een rots in Sorrento (1871), Filippo Palizzi

Bron: Collezione Fondazione Internazionale Balzan, Badia Polesine

Een ontmoeting (1880), Giacomo Favretto

Bron: Collezione Fondazione Internazionale Balzan, Badia Polesine

Zelfportret in het atelier (1875-78), Antonio Mancini

Bron: Gallerie degli Uffizi, Galleria d'arte moderna di Pallazo Pitti, Firenze © Dipartimento fotografico Uffizi

De rondedans (ca. 1906), Giuseppe Pellizza

Bron: Galleria d’Arte Moderna, Milano © Umberto Armiraglio

Eigenaardigheden

De schilderkunst in Italië is niet los te zien van de internationale situatie in de tweede helft van de negentiende eeuw. Net als in de rest van Europa zien we stromingen als naturalisme, impressionisme en symbolisme voorbijkomen. Toch kent de Italiaanse schilderkunst typische thema’s en eigenaardigheden. Het schilderij met Luisa Sanfelice heeft een vaderlandslievend onderwerp dat is verbonden met de Italiaanse eenwording. Dit zien we ook bij andere kunstenaars, hoewel de schilderijen met een patriottistische betekenis langzaam plaatsmaken voor voorstellingen waarin de alledaagse werkelijkheid de hoofdrol speelt. Of waarin juist een droomwereld wordt opgeroepen.

Een typisch Italiaanse beweging was de Macchiaioli (letterlijk ‘kliederaars’ of ‘vlekkenschilders’), een groep revolutionaire schilders die in Toscane aan de weg timmerde. Sommige leden hadden meegevochten in de opstand die leidde tot de eenwording van Italië. Ze ontmoetten elkaar in Caffè Michelangiolo in Florence om te praten over kunst en politiek. De Macchiaioli waren ontevreden met de kunst zoals die op de academies werd onderwezen. Liever gingen ze zelf met kleine paneeltjes de natuur in om licht, schaduw en kleur te bestuderen.

Bron: Museo Nazionale della Scienza e della Tecnologia Leonardo da Vinci, Milano

Een van de kunstenaars van de Macciaioli was Silvestro Lega, die in 1869 het schilderij hierboven I fidanzati (de verloofden) tentoonstelde in Florence. Twee verloofden wandelen bij zonsondergang arm in arm op het platteland. Een vrouw met twee meisjes volgt ze. De chaperonne houdt gepaste afstand van de verloofden. Ze richt zich tot een van de meisjes die bloemen plukt, maar je kunt je voorstellen dat ze ondertussen stiekem meeluistert met de geliefden. Het bijzondere licht op het naturalistische schilderij is mooi getroffen, maar de schemer lijkt ook een moeilijk moment in het leven van de kunstenaar te weerspiegelen. Hij rouwt om het verlies van enkele dierbaren en is bedroefd omdat zijn geliefde Virginia Batelli aan tuberculose lijdt. Een jaar na het schilderen van het doek zou zij overlijden.

Streepjes of stipjes

Een sleutelwerk in de Italiaanse kunst van de negentiende eeuw is Maternità (Moederschap) van Gaetano Previati. Het schilderij, bijna twee meter hoog en meer dan vier meter breed, hing in 1892 op de Salon de la Rose-Croix in Parijs, een tentoonstelling met ook werk van Jan Toorop. Maternità is stilistisch te vergelijken met Toorop. Previati bouwde het doek op uit kleine streepjes of stipjes, die van een afstand samensmelten tot één kleur. De kleuren werden niet meer gemengd op het palet van de schilder, maar in het oog van de toeschouwer.

Deze schildertechniek, die destijds hypermodern was, combineert Previati met een eeuwenoud religieus onderwerp. Wat voor opschudding zorgde, is dat hij het niet (alleen) religieus bedoelde. Het ging hem om het beeld van moederliefde. Het leven van moeder en kind wordt beschermd door de granaatappelboom, een oud symbool voor Gods zegening, vruchtbare liefde en het leven. Aan de zijkanten knielen engelen, omringd door anemonen en lelies, symbolen voor de annunciatie van de geboorte van Christus. Het doek is kenmerkend voor het symbolisme dat in Italië aan het einde van de negentiende eeuw razend populair was. In de beeldende kunst, maar ook in de letterkunde en in de muziek.

Ook Plinio Nomellini deed internationaal van zich spreken met symbolistische schilderijen, maar in de eerste jaren van de twintigste eeuw stond hij weer met beide benen op de grond. In 1906 maakte hij een aandoenlijk tafereel uit het dagelijks leven, waarbij een kind onder toeziend oog van zijn moeder zit te lezen: Primer Letture. Hier is geen vaderlandslievende, geen symbolische en geen religieuze betekenis te ontdekken. Dit is gewoon een gezellig onderonsje op een mooie, zonnige dag in het Toscaanse landschap.

Bron: Galleria d’Arte Moderna, Milano © Umberto Armiraglio

Sprezzatura - Vijftig jaar Italiaanse schilderkunst (1860-1910)

De tentoonstelling Sprezzatura - Vijftig jaar Italiaanse schilderkunst (1860-1910) is van 2 juni t/m 3 november te zien in het Drents Museum in Assen. In het museum maak je kennis met schilders die in Nederland nog geen klinkende namen zijn, zoals Antonio Mancini, Federico Zando- meneghi, Giovanni Segantini en Giacomo Favretto. De schilderijen zijn voornamelijk afkomstig uit grote Italiaanse musea in Venetië, Milaan, Florence, Rome en Napels.

Dit artikel is verschenen in het zomernummer 2019 van MUZE, het gratis blad voor kunstleden van AVROTROS. Een gratis proefexemplaar ontvangen? 

VRAAG HIER HET PROEFEXEMPLAAR AAN!