Tussen Kunst en Kitsch: Diverse Musea 1 - van antieke familiemeuk tot een klok van Berlage

In de uitzending van Tussen Kunst en Kitsch van maandag 23 januari 2023 vanuit onder andere Limburgs Museum, Oorlogsmuseum Overloon en Museum Arnhem krijgt Anna Laméris twee tegels aan tafel die zelden te zien, tikt een klok van Berlage bij Rob Driessen aan tafel en laat Paul van Rosmalen zijn licht schijnen op een gehavend schilderij.

Iznik en Damascus tegel

tegel Iznik

tegel Damascus

• Voorstelling: meanderende takken met bloemen
• Herkomst: Iznik en Damascus
• Datering: 17e eeuw
• Materiaal: aardewerk met glazuur en loodglazuur

Tijdens hun verkering gingen meneer en mevrouw vaak antiquairs en markten af. De tante van meneer gaf met ‘de warme hand’ haar spulletjes weg. Zij had deze tegels bij veilinghuis Mak van Waay aan het Rokin in Amsterdam gekocht. Zij had zelf geen kinderen en heeft in de loop der jaren meerdere dingen gegeven.

De tegels zijn nog nooit getaxeerd. Eén hangt thuis, en de andere staat in de porseleinkast. Ze genieten er dagelijks van, al 50 jaar. Ze hebben zelf twee dochters maar die geven niks om antiek. Daarom willen ze nu kijken wat het waard is en misschien verkopen. Ze hebben een heel modern interieur en één hoek hebben ze met de antieke ‘familiemeuk’ opgesierd. 

Anna Laméris: De tegels zijn prachtig van kleur en beschilderd met meanderende lijnen van bloemen die doorlopen op andere tegels. Dat heet een arabesk. Met deze tegels werden hele moskeeën en paleizen bekleed, van de bodem tot de top. Dit zijn de randtegels, die zie je rondom een tapijt van tegels of een gebedskleed aan de muur van tegels.  


De tegel met heldere kleuren is gemaakt in Iznik. Dat ligt zo’n 100 kilometer onder Istanbul, aan een meer waaruit ze klei konden halen. Dat was toen het Ottomaanse Rijk. Die invloed zie je aan de meanderende lijnen. Maar er was ook veel handel met China en Chinees porselein was populair. Chinese motieven namen ze daarom over - de bladeren zijn typisch voor Chinees porselein. De bloeiperiode voor Iznik tegels was in de tweede helft van de 16e eeuw, toen was er een bepaalde kleur rood, maar die werd te duur om te produceren. Deze is uit de 17e eeuw, toen maakten ze een andere kleur rood, minder fel en daardoor minder waardevol. Kenmerkend is de laag loodglazuur die de tegel glanzend maakt. 

De andere tegel is gemaakt in Damascus, de hoofdstad van Syrië en ligt zo’n 1500 km onder Iznik. De gemengde stijl van Chinees en Ottomaans werd daar overgenomen. Maar de patronen worden veel vrijer geschilderd, door sommige mensen wordt dat als meer artistiek gezien.

Pendule met twee kandelaren

• Voorstelling: gestileerde zandloper
• Maker: H. P. Berlage
• Herkomst: Amsterdam (het Binnenhuis)
• Datering: ca. 1902  
• Materiaal: Messing (geel koper)
• Afmetingen: 34 cm hoog, 18 cm breed

 Mevrouw heeft de klok gekocht in een winkeltje in Helmond in de jaren 60. Ze vond hem mooi en staat nu in de slaapkamer. De klok verhuisde altijd met haar mee naar nieuwe woningen. Ze heeft er 50 gulden voor betaald destijds. Ze weet dat het een Berlage klok is. Ze heeft in de kandelaren wel kaarsen staan maar die doet ze nooit aan. 

Rob Driessen: Berlage was een socialist, hij wilde dat de arbeidersklasse kitsch aan de kant zou gooien en juist dit soort eerlijke vormgeving om zich heen zou kunnen hebben. Maar hij verkocht dit soort klokken eigenlijk alleen maar aan moderne, welgestelde mensen. Er zijn er enkele tientallen van gemaakt. Deze klok is een gebouw in het klein. Zonder tierelantijnen, maar sober, met een constructie die benadrukt werd, dat was Berlages handelsmerk. 

De manier waarop de klok gemaakt is, wordt benadrukt met veel klinknagels. Alle decoratie moet namelijk de constructie benadrukken. Geen opsmuk, in zijn architectuur gebruikte hij ook gewoon baksteen met sobere ornamenten. De vorm en constructie zijn het belangrijkste. De zandloper op de voorzijde staat voor het verloop van de tijd. In de 19e eeuw waren klokkenstellen nog heel overdadig met toeters en bellen en vrouwfiguren. In deze klok zie je daarentegen meer de technische stijl van de Eiffeltoren, die twaalf jaar eerder was gemaakt. 

De klok is bijzonder maar in slechte staat. Hij is gedeukt en helaas te veel gepoetst, de witte naden zijn ook resten van poetsmiddel. De kandelaren zijn in dezelfde stijl en mogelijk ook van Berlage, maar ze zijn waarschijnlijk wat vroeger gemaakt dan de klok.

Een schilderij Degouve de Nuncques

• Voorstelling: boerderij in glooiend landschap
• Maker: William Degouve de Nuncques 1867-1935
• Herkomst: omgeving Brussel
• Datering: 1900-1914
• Materiaal: olieverf op karton
• Afmetingen: 40 cm hoog, 55 cm breed

Het schilderij komt uit de familie van vader. Waarschijnlijk heeft hij het gekocht op een veiling in België. Meneer zijn vader woonde 25 jaar in België. Hij hield van kunst, kocht schilderijen en ivoor op veilingen en kunstmarkten. Vader is nu overleden, dit schilderij is nu van de vier kinderen en ze hebben het nog niet verdeeld. Daarom zou hij nu graag willen weten wat het waard is. In 1955 is het op een tentoonstelling in De Lakenhal geweest, dat vertelt een sticker op de achterkant.

Paul van Rosmalen: De schilder Degouve de Nuncques kwam uit een welgestelde familie die hem toestond kunstenaar te worden. Hoewel hij geen academische opleiding had gehad, kreeg hij veel tips uit Les Vingt, een bevriende groep kunstenaars van James Ensor etc. De eerste Wereldoorlog brengt hem naar Nederland, in Blaricum werd hij ontdekt door H.P.Bremmer de kunstpedagoog. Die introduceerde het bij Helene Kröller Müller die er dol op was. Zij kocht maar liefst 27 van zijn schilderijen, daardoor werd hij ook redelijk bekend. Die zijn nu nog steeds in het Kröller Müller Museum. ⇒ ook dankzij Bremmer kocht Helene Kröller-Müller haar eerste Van Gogh

Hij heeft een hele droge toets, daar herken je de kunstenaar aan. Het is wat korrelig, hij gebruikt weinig verf. Hij schildert op karton, het zou goed kunnen dat hij dit ter plaatse gemaakt heeft. Zijn zeldzaamste werk is symbolisme van voor 1900. Zijn werk na de oorlog vergrijst heel erg, alle kleur verdwijnt eruit, dan wordt het minder interessant. 

Uitzending maandag 23 januari om 21.30 uur op NPO 1 (daarna is de uitzending terug te zien op NPO Start)