Tussen Kunst en Kitsch: diverse musea afl. 1 - luxe gebruiksgoederen

Woensdag 15 juni 2022 vanuit diverse musea weet Fred Kats precies hoe laat het is bij het zien van een antieke klok, gaat het bij Jaap Polak in kannen en kruiken bij het zien van een kwispedoor èn een wijnkanen en slaat Robert Aronson zijn slag bij het zien van maar liefst zes Zoutmanbordjes.

• Herkomst: China, Ch‘ing te Chen in de Kiangsi provincie
• Datering: 960-1368
• Materiaal: Porselein
• Afmetingen: kwispedoor: 19 cm doorsnede, 13 cm hoog, wijnkan; 16 cm hoog 18 cm breed

Mevrouw woonde met haar man in verband met zijn werk lang in het Verre Oosten, in Singapore, Hongkong, Jakarta etc. Ze woonde lange tijd met hem samen daar, maar is op een gegeven moment voor enige tijd terug gegaan voor de kinderen. Nu wonen ze samen weer in Nederland.

Haar echtgenoot is verzamelaar en heeft deze twee objecten waarschijnlijk in Manilla gekocht. Daar kwamen handelaren met een zak vol porselein aan de deur, je kocht dan vaak iets, ook om de familie van die handelaar gelukkig te maken. Het was ook een sport, sociaal tijdverdrijf, ze kwamen aan de deur in het weekend als ze wisten dat je thuis was. Haar man was heel goed in het ‘tawarren’, urenlang onderhandelen.

Jaap Polak: 'Dit type porselein heeft twee namen: Ching Pai (blauwachtig wit), of Ying Ching, schaduwblauw. Het is zeer geliefd. Het werd niet gemaakt voor de keizer maar meer voor de rijke bourgeoisie. Dit is heel luxe gebruiksgoed. De kan werd gebruikt voor wijn en de kwispedoor gebruikte men om pruimtabak in te spugen. De onderzijde van de kwispedoor is in vorm van een lotus, het teken van reinheid en schoonheid. Chinese goden worden dan ook vaak op een lotuskussen afgebeeld.'

• Voorstelling: wijzerplaat met daaronder een wapen geflankeerd door twee leeuwen
• Maker: Johannes van Ceulen (overleden 1715)
• Herkomst: Den Haag
• Datering: circa 1680 
• Materiaal: verguld brons, fluwelen wijzerplaat, eikenhouten kast belijmd met ebbenhout, binnenkant bekleed met padoekhout
• Afmetingen: 46 cm hoog, 30cm breed, 15 cm diep

De klok is van twee zussen en hun broer. Hij komt uit de familie van hun vader. Hij stond altijd bij grootouders en later bij hun ouders. Hij tikte altijd. Nu zijn de ouders overleden, alles is verdeeld maar ze denken dat deze klok waardevol is, dus willen ze het laten taxeren. Ze zagen op een veiling in 2018 zo’n soort klok voor 21.000 euro namelijk…Het familiewapen is hun nooit opgevallen, ze weten ook niet van wie het is.

Fred Kats: 'Dit is een Haagse klok. Dat is een verzamelnaam, een symbool van de allereerste slingerklokken. Ze hebben meestal een met fluweel beklede wijzerplaat en een ebbenhout gefineerde kast. De eerste slingerklok is door Christiaan Huygens is uitgevonden in 1657 en daarmee werd de nauwkeurigheid van de tijdsaanduiding aanzienlijk verbeterd. Vol trots hebben ze iedere minuut uitgeschreven op de klok, omdat je na Huygens tot op de minuut nauwkeurig de tijd kon zien. Daarvoor verliepen klokken namelijk wel een half uur per dag. De precisie winst was enorm.

Van Ceulen was een van de bekende makers van Haagse klokken. Hij heeft ook in opdracht van Christiaan Huygens klokken gemaakt. Kenmerkend voor een Haagse klok is een vrij eenvoudig, sober uiterlijk. Maar deze heeft een prachtig bewerkt familiewapen onderin, dat is vrij ongebruikelijk. Het wapen is waarschijnlijk van de familie Kanter. We mogen veronderstellen dat die familie aan Johannes Van Ceulen opdracht heeft gegeven om deze klok te maken. Het wapen wordt geflankeerd door twee leeuwen en erboven is een harnas in weelderige ornamentiek.' 

•  Voorstelling: Hollands schip ‘Zoutman glorie behaalt zijn victorie 1782’
• Herkomst: Delft
• Datering: 1782  
• Materiaal:  aardewerk
• Afmetingen: 23 cm diameter

De bordjes komen uit een erfenis van de oom van de grootvader van mevrouw. Mevrouw is vorig jaar verhuisd naar een oud huis met een mooie vitrinekast en toen kreeg ze ze van haar ouders. Ze staan nu te pronken in de vitrinekast. Ze zijn nog op zoek naar standaarden om de bordjes rechtop te kunnen zetten.  

Robert Aronson vertelt dat dit zogenaamde ‘Zoutmanbordjes’ zijn. Een serie van zes is heel bijzonder, je komt ze soms wel eens los tegen. Erop afgebeeld staat het schip met in de vlag op het achtersteven de naam van Johan Zoutman, bevelhebber van de Nederlandse vloot in de achttiende eeuw. Hij is op 12-jarige leeftijd in dienst gegaan.

Zijn naam is onlosmakelijk verbonden aan de Slag bij Doggersbank. Dat is een grote zandbank tussen Engeland en Nederland op de Noordzee. De Amerikanen hadden net de onafhankelijkheid van Engeland verklaard met de onafhankelijkheidsoorlog. De Fransen en Nederlanders erkenden dat, maar de Engelsen uiteraard niet. Naar aanleiding hiervan verklaarde Engeland de oorlog aan Nederland en dat mondde uit in een slag, de Slag bij Doggersbank.  Daar vocht Zoutman verdedigde een handelsvloot en werd aangevallen door de vloot van de Engelse sir Hyde Parker. Na een hevig gevecht drong Zoutman de Engelsen terug, maar dat ging wel ten koste van 240 doden en ruim 400 gewonden aan Hollandse zijde. Desondanks werd Zoutman in Holland als een held beschouwd.  Nederland was het tweede land dat de Verenigde Staten heeft erkend.

Deze bordjes zijn gemaakt als herinnering aan de slag. Het zou naar voorbeeld van een prent gemaakt kunnen zijn. Met Delfts aardewerk kijken we altijd naar het Verre Oosten en de handel met China. Maar de Zoutmanbordjes refereren juist aan iets dat vlakbij gebeurde. Daardoor is het heel bijzonder. Ze zijn nog in goede staat. 

Uitzending woensdag 15 juni 2022, 20.30 uur op NPO 1 (daarna is de uitzending terug te zien op NPO Start)