Tussen Kunst en Kitsch: Diverse Musea afl. 3 - een mooie mix van ontdekkingen

Woensdag 2 december 2020 vanuit onder andere het Dordrechts Museum en het Spoorwegmuseum: krijgt Jaap Polak een Ghandara reliëf aan tafel, ontdekt Paul van Rosmalen een schilderij van Aad de Haas en kijkt Marcel Brouwer in de spiegel van Jan Toorop. 

Dordrechts museum, 29 juni 2020 

• Voorstelling: geboorte Buddha 
• Maker: onbekend
• Herkomst: Pakistan
• Datering: 2e-3e eeuw na Christus 
• Materiaal: leisteen
• Afmetingen: 30 cm breed, 23 cm hoog, 4 cm diep 

Meneer heeft in de jaren tachtig voor een Nederlandse gloeilampenfabriek gewerkt in Pakistan. Met het gezin gingen ze in de zomer van 1984 met vakantie in Noord-Pakistan, niet bepaald een toeristische plek. Langs de weg zagen ze een aantal beelden liggen, waaronder dit relief. Voor het hele setje hebben ze zo’n 3.000 gulden betaald. Aan de stijl zagen ze dat het mogelijk uit de Ghandara-periode kwam. Verder weten ze niet wat de waarde zou kunnen zijn. Het staat bij hen thuis in de woonkamer en ze vinden het een prachtig beeld.
 
Expert Jaap Polak ziet meteen dat dit reliëf onderdeel is van een dekplaat van een stupa. Een stupa is een half bolle grafheuvel waar de as van de overledenen in werd gedaan, eventueel ook nog met relikwieën. Kenmerkend voor een dekplaat is dat het rondloopt en ook deze plaat is iets gebogen. Je moest met de klok meelopen om de voorstellingen op de stupa te zien, je begint rechts en loopt dan door naar links. 

Op dit reliëf is koningin Maya te zien en links daarvan het prinsje als kind. Zij werd zwanger tijdens een droom over een olifant. Na tien maanden zwangerschap was ze onderweg naar haar vader om daar het kind te krijgen. Onderweg in het Lumbini park stond zij tegen een boom en daar werd haar kind geboren: het kind kwam uit haar zij. Ze noemde hem Siddhartha, wat ‘hij die zijn doel bereikt’ betekent. Omdat zijn moeder uit een adellijke familie komt, werd hij vereerd als een prinsje en later werd hij de bekende Buddha. Dit verhaal speelde zich af in de 5e tot de 4e eeuw voor Christus. Het reliëf is gemaakt van grijze leisteen, schist genoemd. Het is in Pakistan gemaakt rond de 2e-3e eeuw na Christus.

Spoorwegmuseum Utrecht, 22 juni 2020

• Maker: Aad de Haas 

• Herkomst: Limburg 
• Datering: rond 1960  

• Materiaal: olieverf op doek
• 
Afmetingen: 50 cm bij 40 cm 

Het schilderij heeft mevrouw twee jaar geleden geërfd van haar ouders en hangt sindsdien in de woonkamer. Toen zij op de middelbare school zat, zo’n veertig jaar geleden, hebben haar ouders het gekocht op een kunstveiling in Limburg. Ze vond het eerst een heel vreemd schilderij, maar inmiddels vindt ze het prachtig. Mooie kleuren en een bijzondere voorstelling, zoals de pianoleraar er dwars op staat. Ze heeft geen flauw idee wat de waarde is en heeft het ook nooit eerder later taxeren. Wat haar ouders er toen voor betaald hebben weet ze niet. Het verhaal van Aad de Haas kent ze een beetje, zo is ze ook in de kerk geweest waar zijn kruiswegstatie weer hangt. 

Een belangrijk deel van de bekendheid van Aad de Haas komt door een schandaal uit 1949, vertelt expert Paul van Rosmalen. De Haas was door een bevriende pastoor gevraagd om een kruiswegstatie te schilderen voor het kerkje van Wahlwiller. En hoewel hij zelf het idee had dat hij mooie en lieflijke schilderen had gemaakt, werd het toch afgekeurd door de bisschoppelijke commissie. Men vond dat de figuur van Christus verkeerd was afgebeeld.

Het conflict liep zo hoog op dat zelfs het Vaticaan zich ermee bemoeid heeft en de kruiswegstatie op last van Vaticaan en Bisdom verwijderd moest worden. Uiteindelijk was het De Haas zelf die op Goede Vrijdag alle schilderijen de kerk uit heeft gedragen. (10 jaar na zijn dood werd de kruiswegstatie alsnog in het kerkje teruggeplaatst en is De Haas daarmee gerehabiliteerd).

Dit, en een eerdere gebeurtenis tijdens de Tweede Wereldoorlog, maakte hem cynischer. De Haas werd aan het begin van de oorlog opgepakt door de Duitsers omdat hij exposeerde met een schilderij dat hij zelf de ‘Dode Clown’ noemde. De Duitsers zagen dat als provocatie, zo was het ook wel bedoeld, en pakten hem op. Nadat hij een half jaar vast gezeten had, werd hij vrijgelaten en moest hij zich melden voor arbeitseinsatz, dwangarbeid. Maar hij vluchtte, kwam in Limburg terecht en daar is hij gebleven.

Na deze twee gebeurtenissen verandert zijn stijl van lieflijk naar hard en soms ook cynisch. Hij ging veel oorlogsscenes schilderen, maar ook erotische schilderijen. In dit schilderij zie je dat al een beetje terug, aan de kleuren en de hardere vormen. Veel werken heeft hij niet gemaakt, minder dan 500 schilderijen. Het is een schilder die vooral in Nederland zeer gewaardeerd wordt maar helaas geen grote internationale bekendheid geniet, vandaar dat de waarde meevalt. 

Dordrechts museum, 29 juni 2020 

• Voorstelling: De Visser (Le Pêcheur)
• Maker: Jan Toorop
• Herkomst: Den Haag
• Datering: 1898
• Materiaal: beschilderd pate op hout, facetgeslepen spiegelplaat
• Afmetingen:  46 cm breed bij 72 cm 

Meneer heeft deze spiegel in 2015 gekregen van de man van zijn moeder. Het komt uit zijn familie, maar hoe lang het al in de familie is, weet hij niet. In 2010 hebben ze geprobeerd te achterhalen waar de spiegel vandaan kwam, ook bij oud-Tussen Kunst en Kitsch expert Frans Leidelmeijer. Maar toen werd de man van zijn moeder ziek en is er nooit een antwoord gekomen. Ze weten wel dat het waarschijnlijk van Jan Toorop is, maar omdat het niet gesigneerd is, weten ze het niet zeker. Ze hebben wel gezien dat er een identiek exemplaar is waar wel zijn handtekening op staat, dus het zou ook nog een namaak kunnen zijn. Wat de waarde is, weten ze dan ook niet. Ze vinden het een prachtige spiegel, het straalt warmte uit en is mooi rustig. Het hing altijd in de garderobe, nu zoeken ze er nog een nieuwe plek voor. 

Deze spiegel is inderdaad gemaakt door Jan Toorop vertelt expert Marcel Brouwer. Er is een spiegel bekend van Toorop uit 1898 die Le Pêcheur (De visser) heet en daar is precies dezelfde afbeelding op te zien als deze spiegel maar dan omgedraaid. Hij heeft toen een serie gemaakt van zes verschillende spiegels waarvan deze een onderdeel is. Je ziet bij deze afbeelding dat hij in Domburg en Katwijk heeft gewoond, de visser met de zee op de achtergrond. Dit is wel de meeste eenvoudige uit de serie, de andere ontwerpen zijn veel sierlijker. 

Toorop, geboren in 1858 en overleden in 1928, was al een bekend schilder voordat hij spiegels ging maken. Hij is Nederlands-Indisch van geboorte en zijn kunst doet vaak ook bijna Indisch aan. Hij is bekend geworden met het Delftsche slaolie affiche. Een afbeelding waar weinig diepte in zit en het perspectief geminimaliseerd is, het lijkt bijna tegen het oppervlakte aangeplakt.

Toorop wordt ook wel gezien als wegbereider van de Nederlandse Art-Nouveau, ook wel de slaoliestijl genoemd, verwijzend naar het bekende affiche. Hij werkte samen met lijstenmaker M. Joosstens, zijn vaste lijstenmaker. Bijzonder was dat hij de afbeelding liet doorlopen op de lijst zelf, net als bij deze spiegel. Toorop maakte dan het ontwerpen en Joosstens voerde uit. Toorop heeft ook een portret gemaakt van Joosstens. 

Uitzending 2 december 2020, om 20.35 uur op NPO 1 (daarna is de uitzending hier terug te zien).

Meer zien over Aad de Haas?

Kijk dan na de uitzending van Tussen Kunst en Kitsch naar Tussen Kunst en Kitsch Extra op NPO 2 Extra om 21.30 uur . NPO 2 Extra vind je bij Ziggo op kanaal 222, bij KPN, Telfort en XS4ALL op kanaal 88 en bij T-Mobile op kanaal 381.