Tussen Kunst en Kitsch: Het Spoorwegmuseum - van koninklijk juweel tot tafelmanieren

In de uitzending van zondag 20 november 2022 vanuit Het Spoorwegmuseum krijgt Martijn Akkerman een ‘koninklijke’ hanger aan tafel, ziet Paul van Rosmalen een wel heel bijzondere bal voorbijkomen en vertelt Emiel Aardewerk meer over zilver reisbestek uit de zeventiende eeuw.   

• Maker: onbekend
• Herkomst: Frankrijk
• Datering: 1910
• Materiaal: beryl (aquamarijn)
• Afmetingen: 3 cm

Mevrouw heeft de hanger gekregen uit de erfenis van haar vader. Hij heeft het weer gekregen van zijn tante, een vrouw zonder kinderen en die erom bekend stond om haar bijzondere stukken. Ook wel de sjieke Haagse tante genoemd. Bij de verdeling van de erfenis van haar vader heeft zij deze hanger gekregen, omdat zij als zangeres regelmatig een optreden heeft en ook haar zussen het mooi vonden als ze het dan zou dragen. Dat doet ze dan ook. Ze heeft geen idee wat de waarde is en wil het juweel ook niet verkopen. 

Martijn Akkerman: De periode van Louis Seize, eind 18e eeuw, komt aan het eind van de 19e eeuw terug, dan wordt het neo Louis Seize genoemd. Dat deze hanger uit die tijd komt zie je bijvoorbeeld aan de strik. De kleur van de steen past ook mooi bij het modebeeld van die tijd. In de etalages van die tijd zag je veel pasteltinten, zoals lindegroen of zachtroze. 

Deze beryl komt uit Brazilië en is zeldzaam. Je hebt groene beryl, dat noem je smaragd en blauwe beryl, dat noem je aquamarijn. Deze steen wordt vooral gedragen door de adel en koninklijke familie. Ook nu heeft onze koninklijke familie nog altijd juwelen van aquamarijn. De steen bovenin is een briljant geslepen diamant en ook eromheen zit  een entourage van diamanten. Dit soort juwelen worden niet meer gemaakt, want is veel te arbeidsintensief. In die tijd werkten ze voor een euro per dag.  

• Maker: François Morellet (1926-2016)
• Herkomst: Frankrijk
• Datering:1962
• Materiaal: roestvrij staal
• Afmetingen: 60 cm diameter 

Meneer vond zo’n 30 jaar geleden dit object bij een metaalhandel. Hij dacht meteen dat het bijzonder was. Die handelaar leverde tonnen staal en metalen, koper, zink. Het lag bij een partij. Hij heeft het voor 30 gulden gekocht. Thuis is hij gaan zoeken in kunstboeken en kwam erachter dat het Morellet was. Hij heeft het nooit laten taxeren, hij doet het toch nooit weg. Het staat thuis op een toonkast. De hele familie zei: neem dat ding toch een keer mee naar Tussen Kunst en Kitsch. 

Paul van Rosmalen: François Morellet was telg uit een welgestelde Franse speelgoedfabrikanten familie. Daarom kon hij het zich veroorloven om met kunst bezig te zijn. Hij begon met schilderen. Hij behoort tot de groep van Franse geometrisch abstracte kunstenaars. Dat was eigenlijk on-Frans, daar hielden de Fransen niet van. Daardoor is hij lang onder de radar gebleven. Over de wereld zit zijn werk in vele musea. Morellet kwam vaak in Nederland en maakte veel in staal en met neonlicht, maar ook schilderijen en prenten.

Deze sphere was één van zijn meest populaire sculpturen. Hij heeft ze in meerdere formaten gemaakt. Van dit formaat heeft hij er 50 gemaakt, het weegt 16 kilo. De mooie puntlassen liet hij maken in de werkplaats die hij had in de speelgoedfabriek van zijn ouders, waar ook bijvoorbeeld kinderwagens en kinderfietsen gemaakt werden. Hij was zeer bevriend met de Nederlandse beeldhouwer Ad Dekkers. 

Nou dat vind ik wel lekker

roept de eigenaar bij het horen van de waarde

• Maker: onbekend
• Herkomst: Den Haag
• Datering: 1678
• Materiaal: zilver

De vader van de eigenaar had in Den Haag een winkel in zilver en verkocht daar ook juwelen. Hij was zelf goudsmid, en de derde generatie van de winkel. Toen zijn vader  overleed heeft hij dit reisbestek gekregen. De mooiste dingen hield zijn vader zelf, dus hij weet wel dat het iets bijzonders is. Hij weet dat het uit de 17e eeuw komt en het een reisbestek is, maar hij heeft geen idee van de waarde. Eerder hoorde hij een bedrag van 800 euro. 

zo daar kun je aardig van op reis

aldus de eigenaar bij het horen van de waarde

Emiel Aardewerk: Dit is een reisbestek en als je vroeger de deur uitging om bij iemand te eten of om onderweg ergens te eten, nam je je eigen bestek mee. Dat was meestal alleen een lepel, omdat het eten vaak in een brei-achtige vorm werd bereid. Soms, zoals hier, zat er ook een vork bij. Voor het vlees had je een eigen mes bij je. 

Voor deze tijd at je met je handen, maar na 1500 werden steeds meer tafelmanieren ontwikkeld. De meeste mensen hadden een houten lepel, sommige een zilveren. De vroegste reisbestekken zijn gemaakt in de Zuidelijke Nederlanden, rond 1600, wat nu België is. Dat waren hele luxe varianten vaak met een leren foudraal. 

Lodewijk XIV begon als eerste de tafel te dekken in Frankrijk. Hij wilde voorkomen dat iemand een mooier bestek had. En hij wilde indruk maken op zijn gasten. Vanaf die tijd zijn de grote series bestekken gemaakt zoals we die nog steeds gebruiken, en hoefde je je eigen reisbestek niet meer mee te nemen. Dit reisbestek is aan het einde van de 17e eeuw gemaakt en is eenvoudiger van vorm dan de exemplaren uit het begin van de 17e eeuw.  

Uitzending zondag 20 november 2022 om 21.30 uur op NPO 1 (daarna is de uitzending terug te zien op NPO Start)