Tussen Kunst en Kitsch: Jopie Huisman Museum - Kopstukken en kopieën

In de uitzending van Tussen Kunst en Kitsch van maandag 12 december 2022 vanuit Het Jopie Huisman Museum neemt Willem Jan Hoogsteder twee gelijkende schilderijen op de korrel en krijgt Remco van Leeuwen wel een heel bijzonder kopstuk onder ogen.

• Voorstelling: de strijd tussen carnaval en vasten
• Maker: mogelijk toegeschreven aan Adam van Breen (geboren 1585)
• Datering: ca 1680 grote, 1649 kleine
• Materiaal: grote olieverf op doek, kleine olieverf op paneel
• Afmetingen: 51 cm hoog, 77 cm breed; 49 cm hoog, 63 cm breed

Het grote schilderij hing al sinds de jaren '50 bij zijn ouders thuis. Vader had het bij een veilinghuis gekocht. Wie het heeft geschilderd, en wat het voorstelt zijn vragen waar ze nooit achtergekomen zijn. Via via kreeg meneer te horen dat hetzelfde schilderij te koop was op een veiling in Luzern. Dat zou dus het origineel moeten zijn, en de grotere van zijn vader een latere kopie.

Op dat moment was zijn vrouw zwanger van een tweeling - dus moest en zou hij het schilderij hebben zodat hij allebei zijn kinderen een schilderij kon geven. Hij kocht het voor 6.000 francs. De kopie is ongesigneerd, op de origineel staat een monogram AVB. Er zit een aantal verschillen in de schilderijen, bij de kopie zit er bijvoorbeeld een extra boom links en rechts een stuk huis erbij. 

Willem Jan Hoogsteder vertelt dat er een monogrammist AVB bekend is, maar die schildert doorgaans iets slechter dan hoe dit schilderij gemaakt is. Er is een andere schilder die veel kopieën heeft geschilderd, genaamd Adam van Breen. Het zou kunnen dat dit schilderij ook van zijn hand is, hoewel hij meestal weer wat beter schildert dan dit schilderij. Hij maakt alleen kopieën, er is ook een kopie van hem in het Rijksmuseum. We zien bij het kleinere schilderij dat dit geen origineel is, maar ook een kopie.

De sneeuw is bijvoorbeeld over het handje geschilderd - bij een origineel schilderij zou de achtergrond eerst opgebouwd worden en dan pas later de figuren. Het zou dus kunnen dat Adam van Breen het kleinere schilderij gemaakt heeft gemaakt als kopie, en dat enkele tientallen jaren later iemand anders zijn schilderij weer heeft gekopieerd. Het zijn dus twee zeventiende eeuwse kopieën. 

De voorstelling is de strijd tussen carnaval en vasten. Rechts een groep mensen met bijvoorbeeld een trechter op hun hoofd, als symbool van dwaasheid, en een bezem in de hand om de troep mee op te vegen. Dat zijn de carnavallers. Zij zijn arme boeren die de stedelijke elite rechts, de vastende protestanten, op de korrel nemen. 

• Voorstelling: kop van Asaph
• Maker: Jan van Logteren, ontwerp van Daniel Marot 
• Herkomst: Den Haag 
• Datering: 1732 
• Materiaal: hout   
• Afmetingen: 47 cm hoog, 34 cm breed 

De kop van het ornament moest in 1948 worden vervangen omdat het was aangetast door houtworm. De vader van mevrouw woonde tegenover de kerk in Haarlem. Hij had een vriend, Jan Verdonk, dat was een beeldhouwer in Haarlem en die heeft waarschijnlijk de vervangende onderdelen gemaakt. En via Jan Verdonk heeft haar vader deze onderdelen gekregen. Ze verwacht niet dat het beeld van waarde is. 

Remco van Leeuwen: Dit beeld is gemaakt door Jan van Logteren, een Amsterdamse beeldhouwer en sierstucwerker die leefde tussen 1709 en 1745. Hij staat ook wel bekend om zijn prachtige plafonds die hij maakte. Het ontwerp is van Daniel Marot, een Fransman, die werkte als graveur, architect en ontwerper. Hij heeft in de 17e eeuw de Lodewijk XIV-stijl, een stijl die bekend staat om zijn symmetrie, geïntroduceerd in Nederland. 

Het beeld komt van het orgel uit de St. Bavo Kerk in Haarlem en is gebouwd door de bekende orgelbouwer Christian Müller. De opdracht hiervoor kwam in 1735, in 1738 was het orgel klaar. Op het orgel is het wapen van Haarlem te zien, geflankeerd door twee leeuwen en bovenop  staan twee figuren. Links is Koning David te zien met een harp, rechts, waar ook dit hoofd van is, is Asaph. Hij is bekend om zijn beroemde twaalf Psalmen uit de Hebreeuwse Bijbel. Verder is het orgel versierd met ornamenten en voorzien van bazuinblazers en musicerende engelen. Het is een heel beroemd orgel. 

Deze kop is aangetast door de boktor, een grotere variant dan de houtworm. Nu zouden we dat laten restaureren en niet meer vervangen. De kosten hiervoor waren in die tijd 6.700 gulden, gedeeltelijk gesubsidieerd door het Rijk. De laatste restauratie van het orgel was in 1961, dat ging om het orgel zelf. 

Uitzending maandag 12 december 2022 om 21.30 uur op NPO 1 (daarna is de uitzending terug te zien op NPO Start)