Tussen Kunst en Kitsch: Singer Laren - verzamelde kunst

In de uitzending van woensdag 25 mei 2022 vanuit Singer Laren taxeert Kitty Laméris terracottategels gebruikt voor het plafond, is Emiel Aardewerk enthousiast over een zilveren theepotje en krijgt Willem Jan Hoogsteder een welgestelde familie in beeld.

• Voorstelling: karikaturale ridderfiguren
• Herkomst: Billom, Auvergne, Frankrijk 
• Datering: 15e-16e eeuw
• Afmetingen: drie kleine: 12 cm hoog, 10 cm breed, grote: 20 cm hoog, 16 cm breed

De vader van mevrouw heeft heel veel tegels verzameld. Ook blauw-witte 17e eeuwse tegels. Hij heeft altijd uit liefde verzameld. Hij kocht op verzamelaarsbeurzen in Nederland. Ze liggen door het hele huis van haar ouders op mooie plekjes, het is een klein museumpje! In totaal heeft hij honderden tegels gekocht. 

Expert Kitty Laméris vertelt dat de klei voor deze tegels eerst in een vorm werd geduwd en in de nog natte klei werd vervolgens een stempel geperst om het gezicht te krijgen. Ze zijn niet geglazuurd. Door het reliëf zijn ze niet geschikt voor de vloer, deze tegels werden dan ook gebruikt voor het plafond van bijvoorbeeld kathedralen, kerken en kapellen. Wordt wel in verband gebracht met de kathedraal van Roux.

De voorstelling werd zo groot mogelijk gemaakt en passend in de vorm van de tegel, waardoor de figuren grote neuzen, oren en knotjes hebben. Je komt dit heel zelden tegen, in het Boijmans van Beuningen is een groep. De dateringen en toeschrijvingen van waar de tegels zijn gemaakt liggen uiteen van de 12e t/m de 16e eeuw, verschillende Franse plaatsen worden ook genoemd, maar op dit moment denkt men vooral aan Billom (Auvergne), eind 15e en 16e eeuw.

• Voorstelling: Johannes Diesel en Cornelia ten Kate
• Herkomst: Alkmaar 
• Maker: Johannes Petrus van Horstok
• Datering: 1816    
• Materiaal: olieverf op linnen       
• Afmetingen: 43 cm bij 66 cm 

Het schilderij komt uit de familie van haar moeder en gaat via het geslachtenboek terug tot 1674. Op de schilderijen staan Johannes Diesel, geboren te Zutphen in 1792 en Cornelia ten Kate, geboren te Alkmaar in 1795. Mevrouw heeft ze ook boven de bank hangen. Haar moeder zei altijd dat het van Pieneman was.

Willem Jan Hoogsteder: Dit zijn waarschijnlijk portretten van Johannes Petrus van Horstok. Deze schilder komt uit Alkmaar en werkte voor vermogende particulieren. Als je naar deze portretten kijkt, zie je dat de ogen ver uit elkaar zijn en dat de lippen dun zijn. Dit zijn zulke specifieke kenmerken die bij zijn schilderkunst hoorde, dus hij zou het gemaakt moeten hebben. Wil je het echt honderd procent zeker weten, moet je iemand vinden die gespecialiseerd is in portretten uit Alkmaar. Ze zijn heel mooi geschilderd, maar je ziet wel dat het provinciaals is. Dit is sowieso geen schilderij van Pieneman, die werkte veel driedimensionaler. 

Johannes en Cornelia zijn getrouwd in 1816 in Bergen, dat kun je teruglezen in de Alkmaarse archieven. De eigenaresse van de portretten heeft van Johannes een aanstellingsbrief dat hij dominee wordt in januari 1816. Zij was 21, hij was 23 en ze zijn in december getrouwd. Dus de volgorde was eerst een baan, daarna trouwen. En het was gebruikelijk om dan huwelijksportretten te laten maken. Het was een welgestelde familie. Zij is in traditionele klederdracht. 

Je wilt van schilderijen graag de herkomst weten, bij 99 procent weet je dat niet meer. Bij deze portretten is de documentatie bewaard gebleven. Alleen hebben ze niet laten weten wie de schilder is. 

• Maker: Martinus van Stapele
• Herkomst: Den Haag
• Datering: 1766
• Materiaal: zilver
• Afmetingen: 13 cm hoog, 18 cm breed

De eigenaar vindt het theepotje zo mooi vanwege de vorm. Vrij simpel, met alleen het deksel versierd, maar daardoor lijkt het alsof het hele kannetje is versierd. In een antiekzaak gevonden, bric-à-brac, waar ik vaker kom. Hij is al 50 jaar verzamelaar. Tijdens zijn studententijd begonnen. Een Engels tinnen maatkannetje was zijn eerste object. Hij was een student sociologie, van huis uit niets van antiek meegekregen. Het maakt hem niets uit hoeveel het waard is. De eerste week denk je: oempf wat was dat veel. Maar na een week weet je het niet meer. Het theepotje staat in een vitrine thuis, goed in het zicht. Hij heeft er bijna jaar geleden 1400 euro voor betaald. 

Emiel Aardewerk vertelt dat deze theepot een mooi voorbeeld is van de ingetogen Haagse rococo. In Amsterdam is deze stijl heel rijk en uitbundig. Maar in Den Haag is de stijl meer ingetogen. De basisvorm is heel sober maar in het deksel komt de stijl duidelijk tot uiting. Het is een trek-potje, om heel sterk geconcentreerde thee te maken. Er hoort eigenlijk een melkkannetje bij en de waterketel, het bouilloir. De handgreep is niet van zilver maar van hout, want anders brand je je vingers. Martinus van Stapele is een bekende Haagse zilversmid. Hij was de zoon van Francois en hij had een zoon Reinier, die beiden ook zilversmid waren in Den Haag. Een echte zilversmeden-dynastie.

Uitzending woensdag 25 mei 2022 om 20.30 uur op NPO 1 (daarna is de uitzending terug te zien op NPO Start)