Tussen Kunst en Kitsch: Slot Zeist - een echte Mondriaan

Woensdag 4 maart: vanuit Slot Zeist taxeert Fred Kats een bijzondere typemachine, Emiel Aardewerk een zilveren dienblad en koektrommels en doet Willem de Winter een bijzonder ontdekking.

• Maker: Rechnitz & Co
• Herkomst: Berlijn/Frankfurt
• Datering: ca. 1931
• Materiaal: ijzer en zinkcomposiet en messing
• Afmetingen: B 60cm 

Deze typemachine vond mevrouw in de schuur van het huis van haar vader, dat zij met haar zeven broers en zussen aan het opruimen was na zijn overlijden. Op de rommelmarkt werd er 9 euro voor geboden, maar dat vonden ze net te weinig. Ze hadden ongeveer 20 euro in gedachten en is toen niet verkocht. Na onderzoek op internet zag ze dat er maar tien van gemaakt zouden zijn. Ook realiseerde ze zich toen dat het geen normale typemachine is waar je letters mee typt, maar eentje waar je muzieknoten mee kunt typen.

Fred Kats: Dergelijke typemachines zijn gemaakt sinds het eind van de 19e eeuw, onder andere in Amerika, Frankrijk en Engeland. Normaliter gebruikte je dan papier waarop de notenbalk voorgedrukt was, en moest je elke bladzijde opnieuw afstellen om de noten precies op de juiste hoogte op de notenbalk te typen. Het mooie aan deze machine is dat men blanco papier kon gebruiken omdat hij de stukjes notenbalk met de noten mee typt.

In 1931 verscheen er voor het eerst een artikel over dit apparaat in het Algemeen Handelsblad. In 1936 werd het ook in Amerika gepatenteerd op naam van  Gustave Rundstatler. In 1937 won de machine een Grand Prix op de internationale tentoonstelling in Parijs. Het was kennelijk een groot succes. Waarschijnlijk zijn er toch wel meer dan tien exemplaren gemaakt, je ging niet een heel productieproces opstarten voor maar enkele exemplaren. Het is echter ook denkbaar dat de 2e wereldoorlog de productie heeft gestagneerd en de productiemiddelen toen zijn vernietigd. Ze zijn immers na de oorlog niet meer gemaakt. Tot de opkomst van de personal computer zijn er later in de 20e eeuw modernere versies van muzieknoten typemachines gemaakt. 

• Maker: Diederick Willem Redtmeier = dienblad & Jacobus Carrenhof = koektrommels
• Herkomst: NL
• Datering: dienblad 1804, koektrommels 1807/9
• Materiaal: zilver
• Afmetingen: 64 x 41 dienblad, 15 x 10 x 6,5 koektrommel, Ø13 cm ronde koektrommel

Dit setje zilver zit al generaties in de familie en draagt een wonderlijke inscriptie onderop met de boodschap dat het een geschenk is aan de kleindochter van de grootouders ter viering van hun zilveren huwelijksfeest in 1816. Voor de familie is het een groot raadsel.

Expert Emiel Aardewerk heeft er echter wel een verklaring voor. De kleindochter was  één jaar geworden en dit is een pillengift, een cadeau dat na het eerste levensjaar werd gegeven. Dat deed men omdat de kindersterfte onder de één jarigen erg groot was in die tijd. 

Deze verjaardag viel waarschijnlijk net samen met de zilveren bruiloftsviering van de grootouders, dus vandaar de vrolijke inscriptie. De grootouders hadden waarschijnlijk zomaar wat zilver uit de kast getrokken, want het dienblad en de trommels komen van verschillende zilversmeden en zijn van verschillende ontstaansjaren. 

Desalniettemin is het wel een zeer royaal en bijzonder cadeau, dat ze aan de kleindochter hebben gegeven. Het dienblad is zeer zwaar en is royaal van vorm en ook de koektrommels zijn van zwaar zilver gemaakt. Dit is helemaal opmerkelijk als men zich realiseert dat ze in een tijd zijn gemaakt waarin het economisch in Nederland helemaal niet zo goed ging.

De rechthoekige trommel werd gebruikt voor oublie wafels en de ronde voor beschuit. Deze werden per zes verkocht aan de deur met een lintje erom, opdat ze zo in de trommel gedaan konden worden. Aan het begin van de 19de eeuw deed men er ook zoetigheid in. Dergelijke dienbladen komen aan het begin van de 19de eeuw in gebruik. Dan stond er ook nog een theeservies op dus de dienstmeid moest wel spierballen hebben. 

• Voorstelling: twee sinaasappels, koperen schaal, fles met uitgebloeide zonnebloem
• Maker: Piet Mondriaan
• Herkomst: Amsterdam
• Datering: ca. 1905
• Materiaal: olieverf op doek
• Afmetingen: H 60cm, B 50cm 

Meneer en zijn zus erfden dit doek van een ongehuwde tante. Zij werkte destijds voor het museum Boijmans van Beuningen. Het zou kunnen dat zij Mondriaan zelf heeft gekend, ze had ook kunstacademie gedaan en kocht veel kunst. Na haar overlijden bleek uit de papieren dat zij dit schilderij in bruikleen had gegeven aan het museum. Meneer heeft het doek opgehaald, en zou nu wel eens willen weten of het om een echte Mondriaan gaat . 

Het oeuvre van Mondriaan is door wetenschappers en kunsthistorici al heel goed in kaart gebracht dus het is heel bijzonder dat er nu nieuw werk aan toegevoegd kan worden

Willem de Winter

Expert Willem de Winter bekijkt allereerst de signatuur van Piet Mondriaan. Onder een blauwe lamp kan hij onderzoeken of de verf rondom de signatuur en die van de signatuur zelf hetzelfde is. Ook kun je kijken of de craquelé van de verf doorloopt in de signatuur. Dat lijkt allemaal goed te zijn. Vervolgens bekijkt hij de conditie van het schilderij. Het blijkt ‘bedoekt’ te zijn, ter versteviging op een ander doek geplakt. Wellicht is het doek links boven afgesneden. Er is namelijk een compositie van Mondriaan die er sterk op lijkt, en daarop is judaspenning en een spiegel te zien, die op dit doek afgesneden lijken te zijn. 

De kleuren en thema’s passen erg bij het werk van Mondriaan uit die tijd. De vergankelijkheid van de zonnebloem in verval bijvoorbeeld. Ook de sinaasappelen heeft hij vaker geschilderd. Je ziet dat een van de sinaasappels net iets groter is geweest, daar heeft hij zichzelf gecorrigeerd. Ook al is de stijl volledig anders dan werk waar iedereen hem van kent, kan Willem de Winter met groot enthousiasme bevestigen dat dit om een vroege Mondriaan gaat.

Uitzending Tussen Kunst en Kitsch: woensdag 4 maart 2020, 20.30 uur op NPO 1 (daarna is de uitzending hier terug te zien)

Meer zien over de ontdekking van de Mondriaan?
Kijk dan na de uitzending van Tussen Kunst en Kitsch op NPO 1 naar Tussen Kunst en Kitsch ExtraOp NPO 2 Extra om 21.30 uur. In deze aflevering is te zien dat ook het RKD - Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis in Den Haag ontzettend enthousiast is over de nieuw geïdentificeerde Mondriaan. En expert Willem de Winter vertelt zijn unieke verhaal. In 2018 ontdekte hij ook een vroege Mondriaan en dat schilderij blijkt per toeval een directe en bijzondere link te hebben met het schilderij uit de uitzending.