Tussen Kunst en Kitsch: Spoorwegmuseum - een klapper van een ontdekking

Woensdag 18 november 2020 vanuit het Spoorwegmuseum krijgt Wim Bouwman een Bodhisattva onder ogen, is Willem Jan Hoogsteder ervan overtuigd een schilderij van Adriaan de Lelie te zien en laat Marcel Brouwer zijn licht schijnen op een bijzonder affiche.

• Voorstelling: guanyin, 1 van de 3 heiligen van het Westers Paradijs 
• Maker: anoniem ambachtswerk
• Herkomst: China
• Datering: 15/16e eeuw
• Afmetingen: 43 cm bij 30 cm bij 19 cm 

Dit beeld komt uit de familie van meneer, hij erfde het van een tante. Zijn opa heeft het gekocht in 1921 op een veiling in Oostenrijk. Daar werden stukken verkocht uit Paleis Schönbrunn in Wenen waar keizer Frans Joseph woonde. Zijn opa kocht drie kavels waarvan deze er eentje is. Hij heeft ook een keer een foto bij zijn opa gezien dat dit beeld naast de schrijftafel van de keizer stond, maar die kan hij niet meer vinden. Hij vindt het een prachtig beeld, vooral hoe ze op de draak zit. Het beeld staat bij meneer op het balkon, onder een Japans altaar. Hij heeft tegen zijn kleinkinderen gezegd dat als ze een wens hebben, ze dat aan de boeddha kunnen vragen. En zo kreeg hij het verzoek van zijn kleinzoon om hulp te krijgen van de boeddha voor zijn tentamen en het hielp: hij is cum laude geslaagd! 

Expert Wim Bouwman vertelt dat dit beeld, een voorstelling van guanyin, gemaakt is in de 15e of 16e eeuw in China. Het is een bodhisattva en is één van de drie heiligen van het Westers Paradijs. Een plek waar je hoopt te komen als je overlijdt, een plaats waar alleen maar vreugde en plezier is en waar je de oceaan van verdriet en ellende bent ontstegen. In de Westerse cultuur kun je het beeld vergelijken met Maria. 

Hoe het beeld in het paleis van Frans Joseph terecht is gekomen, is niet bekend. Waarschijnlijk is het een roofbuit en namen ze het mee om thuis te laten zien hoe raar ze daar in China waren. Dit soort beelden zag je namelijk niet in Oostenrijk. Het is een groot beeld en dus gemaakt voor de welgestelde Chinees. Het is hol van binnen en je ziet de gietspijkers nog zitten. Ze zit in een elegante houding, niet op een mythische leeuw maar op een tijger. Alle heiligen hebben een eigen dier dat als vervoermiddel dient. Ook brult de tijger, een teken van power. Als meneer nog bewijs vindt dat het echt uit het paleis van de keizer komt, dan is de waarde misschien nog wel veel meer, dan wat de gek ervoor geeft. 

• Voorstelling: ouders met vier kinderen in geïdealiseerd park
• Maker: Adriaan de Lelie (waarschijnlijk)
• Herkomst: Amsterdam
• Datering: 1815
• Materiaal: olieverf op doek
• Afmetingen: 65 cm hoog, 55 cm breed

Dit familieportret komt uit de familie van meneer. Erop afgebeeld staan Hendrik en Judith Rochussen met de oudste vier van hun dertien (!) kinderen. De kleinste baby, bij moeder op schoot, is de bekende schilder Charles Rochussen. De betovergrootmoeder van de huidige eigenaar was het vijfde kind, zij was dus nog niet geboren en staat niet op het schilderij. De familie Rochussen was een Rotterdamse familie met een rijke historie. Een verre voorvader, Isaac, was zelfs zeerover! Het schilderij is niet gesigneerd en de eigenaar weet dus ook niet wie het geschilderd heeft.

Expert Willem Jan Hoogsteder is opgetogen dat bekend is wie er op het portret staan afgebeeld. Het jongetje Charles Rochussen is een bekende schilder geworden. Hij was in zijn tijd zelfs alom bekend. Het gaat duidelijk om een welgestelde familie - het jongetje links heeft zelfs een geitje om mee te spelen. De compositie van het familieportret is voor die tijd modern. We zien het gezin als in hun echte leven. leven. De kleine kindjes hebben hun alledaagse jurkjes aan (het jongetje ook -handig omdat hij nog niet zindelijk is). Dus geen mooi 'bedach' pakje voor de kleintjes omdat ze op hun mooist vereeuwigd moesten worden. Alle kleding is modern en de ouders dragen geen pruiken (de oudere generatie deed dat toen nog wel).
 
De schilder heeft kwalitatief heel goed werk geleverd, en ook complementaire kleuren als geel/blauw en rood/groen naast elkaar gezet voor versterkend effect. De gezichtsuitdrukkingen zijn ook tot in detail weergegeven, het idyllische tafereel is duidelijk gemaakt door een bekende portretschilder. Willem Jan Hoogsteder is ervan overtuigd dat het is geschilderd door de beroemde Adriaan de Lelie. Hoewel hij in Amsterdam woonde en werkte, was hij ook bekend bij welgestelde kunstliefhebbers in Rotterdam. Hij zou dit doek dus zeker gemaakt kunnen hebben! 

• Voorstelling: aankondiging voor een optreden van danseres Gertrud Leistikow met harmonica en draaiorgel
• Herkomst: Amsterdam
• Datering: 1927
• Materiaal: papier
• Afmetingen: 150 cm hoog, 88 cm breed

Dit affiche is afkomstig van de grootvader van de huidige eigenaresse. Hij was clown en straatmuzikant in Amsterdam. Het verhaal gaat dat danseres Gertrud Leistikow hem in de Amsterdamse Kalverstraat hoorde spelen en hem toen gevraagd heeft of hij met haar op wilde treden. Dat is toen gebeurd, in de Stadsschouwburg, met haar grootvader als accordeonist en ook nog een draaiorgel erbij. Het nummer 78, onder de accordeon op het affiche, verwijst naar het nummer van de vergunningsplek in de Kalverstraat waar hij op mocht treden. Dat zou voor een chique winkel zijn, misschien Maison de Bonneterie. Het affiche heeft jarenlang bij haar thuis gelegen, ze heeft pas later, naar aanleiding van een expositie over Leistikow in Museum Kranenburgh in Bergen, ontdekt dat zij danseres was. 

Expert Marcel Brouwer vertelt dat Gertrud Leistikow zich bezig hield met hele experimentele moderne dans. Ze kwam in 1914 voor het eerst vanuit Duitsland naar Nederland, werd toen tijdens haar optredens met gejoel ontvangen. Maar in avantgardistische kunstkringen werd ze wel gewaardeerd. Ze werd later ook een inspiratiebron voor kunstenaars als Theo Vos en Jan Sluijters. Ze werd bevriend met Mommie Schwarz en Else Berg, ging in Nederland wonen en is in Bergen begraven. 

Het affiche is waarschijnlijk gemaakt door de huisschilder van de Stadsschouwburg. In ieder geval door iemand die het vaker heeft gedaan, er zit flauwtjes wat abstractie in van de Amsterdamse School maar de maker was geen groot kunstenaar. Leuk dat de accordeon en het straatorgel er als beeldmerk op staan. Leistikow had met deze voorstelling ook op tournee willen gaan, maar het draaiorgel was te zwaar voor bijvoorbeeld het podium in Den Haag. Daarom heeft ze deze voorstelling alleen in de Amsterdamse Stadsschouwburg kunnen doen.

Uitzending 18 november 2020, om 20.35 uur op NPO 1 (daarna is de uitzending hier terug te zien).

Meer zien over erotische uitingen?


Kijk dan na de uitzending van Tussen Kunst en Kitsch naar Tussen Kunst en Kitsch Extra op NPO 2 Extra om 21.30 uur . NPO 2 Extra vind je bij Ziggo op kanaal 222, bij KPN, Telfort en XS4ALL op kanaal 88 en bij T-Mobile op kanaal 381.