Van smuiger tot spons: de geheimen van Bijbeltegels in Tussen Kunst en Kitsch Extra
Tijdens een opnamedag stuit expert Kitty Laméris op drie zeldzame Bijbeltegels.
Haar zoektocht met zus Anna naar de herkomst en betekenis leidt naar de Zaanse Schans én een authentieke tegelfabriek in Harlingen.
Hoe werd deze eeuwenoude tegelkunst eigenlijk gemaakt?
De vondst: drie toptegels
Tijdens de opnames in Paleis Het Loo ziet glas en tegels expert Kitty Laméris drie van de mooiste Bijbeltegels die je kunt tegenkomen.
Het gaat om vroege Bijbelse voorstellingen van hoge kwaliteit – precies het soort werk waar de Nederlandse tegeltraditie beroemd mee werd.
De waarde met z’n drieën € 12.000.
Wat is een smuiger?
Kitty en Anna Laméris trekken naar de Zaanse Schans voor een smuiger: een brede schouw met rijen en rijen tegels, vaak met Bijbelse scènes. De naam komt van ‘smuigen’, roken: het is het rookkanaal waar de rook omhoog gaat.
In de 18e eeuw werden zulke schouwen uitbundig betegeld; in de 17e eeuw zag je tegels nog sporadisch, vooral links en rechts van de haardopening.
Bij de smuiger die Kitty en Anna bekijken, is zelfs met de vorm van de schouw rekening gehouden: in het midden zit een soort tableau – als een schilderij – waar je ook echt een schilderij zou verwachten.
Daarop zien we onder meer Salomons oordeel; elders in de schouw verschijnen Rebecca bij de bron en Jona uit de walvis.
Amsterdamse signatuur
Veel van deze tegels zijn Amsterdams werk. Dat zie je aan details zoals het schuin geschreven onderschrift en de anjerhoekjes in de hoeken. Zulke kleine kenmerken verraden het atelier én de periode.
Ze maken elke smuiger tot een soort tijdcapsule: een muur die zowel warmte gaf als verhalen vertelde.
De beeldbijbel als voorbeeld
De voorstellingen zijn gebaseerd op de 17e-eeuwse beeldbijbel van Pieter Schut. Die had in zijn tijd dezelfde functie als de tegels: verhalen doorgeven en oefenen—ook voor kinderen of mensen die niet konden lezen.Sommige scènes komen vaker voor, maar zijn door verschillende schilders uitgevoerd.
Een prachtig voorbeeld is De schepping van Adam: twee tegels met dezelfde afbeelding, maar één in spiegelbeeld. Dat verraadt iets over de techniek.
Salomonsoordeel
Tegelwand smuiger
Rebecca en de bron
Beeldbijbel
Anjerhoekjes
De schepping van Adam
De schepping van Adam in spiegelbeeld
De ‘spons’
Die spiegeling ontstaat door de zogeheten ‘spons’: een geprikte lijntekening (patroon) die op een vers geglazuurde tegel wordt overgebracht. Met een zakje houtskoolpoeder tik je door de minuscule gaatjes heen; zo verschijnt het ontwerp als fijne stipjes.
En draai je de spons om, dan ontstaat de voorstelling in spiegelbeeld. Het is een bijna verdwenen techniek die in enkele werkplaatsen nog wordt beheerst.
Op zoek naar de ontbrekende tegel
Spons van ontbrekende tegel
Schilderen ontbrekende tegel
Het resultaat
Harlingen: ambacht volgens antiek recept
In de Harlinger Aardewerk en Tegelfabriek ziet Kitty hoe tegels nog steeds volgens antiek recept worden gemaakt: klei vormen, drogen, bakken, glazuren en schilderen.
Ze neemt zeven tegels mee uit een reeks van acht—één ontbreekt. De voorstelling van die missende tegel is wel bekend.
Met het oude procedé én de spons wordt geprobeerd die ontbrekende tegel te reconstrueren. Lukt het? In de uitzending zie je het hele proces—van ruwe klei tot sprankelend glazuur—én het spannende resultaat. ⬇
Tussen Kunst en Kitsch Extra zie je direct na Tussen Kunst en Kitsch op NPO 2 Extra. (Op kanaal 82 én voor iedereen via de app van NPO of online: www.npo.nl/npo2extra.)
De uitzendingen van Tussen Kunst en Kitsch Extra zijn terug te kijken op de website van Tussen Kunst en Kitsch.