Groningse stadsgezichten en Drentse bijlen

Een museumstuk

Herkomst: Drenthe
Datering: Laat neolythicum, 2000-1500 voor Christus
Materiaal: vuursteen 19 cm lang, 7 cm breed

Mevrouw haar man zoekt in de grond, maar hij heeft hele slechte ogen. Er stak in een akker in de kop van Drenthe (geheim plekje) een stukje van deze bijl uit de grond. Hij was enorm verbaasd dat hij hem vond, hij belde meteen zijn vrouw op vanuit de akker en zei ‘ik heb nu een vondst’! Zijn vrouw zei, ‘ik dacht dat ik dat was!’. Het zou bij een graf zijn gevonden. Hij denkt dat het een offerbijl is. Hij heeft de vondst gemeld bij de PAN, daar moet je het registreren. 

Drie weken later vond hij een hele grote slijpsteen op dezelfde plek. Hij is gepensioneerd maar geeft aan groep 6/7/8 les over dit soort stenen. Hele huis staat vol met vuurstenen en mammoetbotten die hij gevonden heeft.

Karl Stimm: Dit is een typisch Drentse variant, dat maakt het interessant. De meeste bijlen die we hier vinden komen uit Scandinavië en zijn minder gepolijst. Die zijn via de handel hier gekomen. Deze steen zal ook oorspronkelijk uit Scandinavië zijn gekomen, maar dan als halffabrikaat. Ze werden wel al in een bijlvorm gehakt, dan hadden ze minder gewicht om te vervoeren. Later werden ze stilistisch afgewerkt in Drenthe- daar werd de bijl zo helemaal glad gepolijst.

Dat is typisch voor Drenthe en het gebeurde in de standvoetbekercultuur. Die heeft zich ontwikkeld uit de trechterbekercultuur. Bekers krijgen een echte standvoet in de standvoetbekercultuur. Die bestond zo’n 400 jaar, alleen in dat gebied in Drenthe en omgeving. Het was een herdersvolk, ze hebben waarschijnlijk ook al wat aan vroege landbouw gedaan.

Dit is een grafvondst. Deze bijl werd gevat in een gewei, hertshoorn, dat was heel sterk en kon je ermee werken. In de middeleeuwen zijn veel van dit soort bijlen door boeren gevonden en in waterputten gegooid. Tot in de 19e eeuw. Het werden wel donderstenen genoemd. Men wist niet waar het vandaan kwam en dacht dat ze bij onweer uit de lucht waren gevallen. Een bijl is meestal rond de 400 euro waard, maar deze is zo mooi van kleur en zo mooi afgewerkt. Het is een museumstuk. 

Voor de Groningers

• Voorstelling: stadsgezicht van Groningen

• Maker: Ben Walrecht

• Herkomst: Groningen (rond 1930)

• Materiaal: olieverf op doek 84 cm x105 cm  

Het schilderij komt uit de familie van mevrouw, waarschijnlijk hebben haar opa en oma het schilderij gekocht. Ook zij komen uit Groningen. Mevrouw zelf woont nog steeds in de buurt van Groningen. Het schilderij is zo’n 30 jaar geleden gerestaureerd, toen werd de waarde geschat op een paar duizend gulden. Het schilderij hangt bij mevrouw boven een oud kastje. Ze wil het schilderij eventueel verkopen, afhankelijk van de waarde.  

Willem de Winter: Dit is een schilderij van de Groningse schilder Ben Walrecht. Hij is geboren in Groningen in 1911 en overleden in Hilversum in 1980. Hij is in 1936 toegetreden tot de Ploeg, een kunstenaarsvereniging uit Groningen. De vereniging is al opgericht in 1918, dus hij is van een generatie later. Hij had contact met alle grote meesters van de Ploeg.

Hoewel hij niet zijn hele leven in Groningen heeft gewoond, wordt Walrecht beschouwd als een echte Groningse impressionist. Hij volgde de kunstnijverheidsopleiding aan de Academie Minerva. Hij schildert een landschap of stadsgezicht met zijn eigen handschrift, hij laat zijn penseel dansen op het doek. Niet al te precies, wel trefzeker en met een hele mooie sfeer. Hij hield van water en heeft daarom ook een schip gekocht, de Catharina. Daar ging hij mee toeren, samen met Johan Dijkstra en George Martens. Van de Friese wateren tot aan Amsterdam. Zo vind je schilderachtige landschappen die alleen via het water te bereiken zijn. 

Na de Tweede Wereldoorlog ging hij vooral beeldhouwen. Hij heeft best een groot oeuvre. 

een prijzige pen

• Voorstelling: wapen van Amsterdam en 1748

• Maker: Jan Aernout Bos

• Herkomst: Amsterdam (1748)

• Materiaal: zilver (25 cm x 4 cm)

De grootvader van meneer was tussen 1948 en 1953 wethouder van Amsterdam. Zijn grootvader heeft hem ook getrouwd. Grootvader kreeg bij zijn afscheid deze veer. Meneer heeft hem uiteindelijk van zijn moeder gekregen. Het wordt prijspen genoemd, meneer denkt dat waarschijnlijk elk jaar zo’n pen door de gemeente gegeven werd aan iemand die iets belangrijks heeft gedaan. Zijn moeder heeft het rond 1990 laten taxeren voor 7.000 gulden. Ze zijn nu aan het opruimen en willen nu kijken of ze het naar een museum kunnen brengen. Hij zou het leuk vinden als er van elk jaar één in het Rijksmuseum ligt. 

Expert Esther Aardewerk vertelt dat dit een zogenaamde ‘prijspen’ is. Hij werd 2x per jaar in Amsterdam uitgereikt door de Latijnse school, aan wie het mooiste kon schoonschrijven. De Latijnse school was een school in Amsterdam, uitsluitend voor jongens uit de hoge/middenklasse. Door heel Europa waren Latijnse scholen.

Prijspennen werden al in de 17e eeuw gemaakt en uitgereikt. In het archief van Amsterdam is een lijst waarop van 1684 - 1758 is bijgehouden wie de prijs heeft gekregen. De Latijnse school van Amsterdam zat aan de Singel. Daar werden de prijspennen met pasen en in de herfst uitgereikt. Op de veer staat het wapen van Amsterdam en het jaar waarin hij is uitgereikt. Er zijn maar een paar zilversmeden die prijspennen maakten waarvan Jan Aernoud Bos er een was.

Er zijn er meer dan 150 gemaakt, maar er zijn er maar weinig overgebleven. En degene die overgebleven zijn zitten voornamelijk in museale collecties. Deze prijspen is heel fijn gemaakt en in een hele goede conditie. 

een instapmodel van de kringloop

• Maker: Edmund Culpepper (1660-1738) of navolger

• Herkomst: Engeland (ca. 1730/1740)

• Materiaal: mahoniehout, messing, ebbenhout, roggenhuid

• Afmetingen: 35 cm hoog, 18 cm breed

Meneer heeft dit een paar jaar geleden voor 100 euro in een kringloop gekocht. Hij houdt van oude spullen, vooral technisch antiek en gaat regelmatig naar rommelmarkten en kringloopwinkels. Deze microscoop staat in een vitrinekastje. Hij heeft proberen uit te zoeken waar hij gemaakt is en hoe oud het precies is, maar hij komt er niet uit. Hij vermoedt dat hij Engels is. Werd dit gebruikt voor de wetenschap of hobbymatig?

Expert Fred Kats vertelt dat dit een zogenaamde Culpepper microscoop is uit het begin van de 18e eeuw. De Engelse Edmund Culpepper maakte vrij betaalbare microscopen, zonder ingewikkelde draaimechanieken. De typische behuizing is ook nog aanwezig in de vorm van een eikenhouten kast. In de lade zitten nog een aantal hulpstukken. Zoals ook een ‘visschaaltje’. Daar kon je een visje of kikkertje op leggen en daar kon je dan doorheen kijken.

Uniek voor deze Culpepper microscopen was dat er aan de onderkant een holle spiegel zat, en aan de bovenkant een vergrootglas. Door van beide kanten door deze hulpmiddelen gefocust licht te schijnen, kon je als het ware door het preparaat heen kijken en bijvoorbeeld aders zien. Er zit ook een preparaathouder bij en verschillende occulairtjes. De benen preparaathouders ontbreken, die zijn vervangen door reepjes van een oude advertentie van beddengoed en dekens waar gaatjes in geknipt zijn. Je kon met dit soort microscopen 30 tot 250 keer vergroten. Dit werd door wetenschappers gebruikt. Hij mist wel een vergrootglas aan de bovenkant. 

Uitzending maandag 17 april 2023 om 21.25 uur op NPO 1 (daarna is de uitzending terug te zien op NPO Start)