De revolutionaire vezels van Magdalena Abakanowicz

Misschien doet haar naam niet meteen een belletje rinkelen, maar de Poolse Magdalena Abakanowicz (1930–2017) veranderde voorgoed hoe we naar textiel en ruimte in de kunst kijken. In Polen begon ze met het materiaal dat daar werd gezien als volkskunst of propaganda; een functionele drager van het regime. Maar Abakanowicz maakte er iets geheel nieuws van: autonome sculpturen, ongetemde lichamen, organische vormen die de ruimte bevolken alsof ze leven. Nu, verspreid over drie musea in Brabant (het Noordbrabants Museum, het TextielMuseum en het Provinciehuis Noord-Brabant) komt haar werk opnieuw tot leven in een groots opgezette tentoonstelling. 

In communistisch Polen, waar kunst onder toezicht van de staat stond, was haar praktijk stil verzet. Geen slogans, geen heroïsche arbeiders maar amorfe vormen, vezelige vulva's, aan de lucht hangende lichamen zonder identiteit. Haar materiaalkeuze was radicaal in zijn zachtheid. Waar het regime grip verlangde, bracht zij verwarring. Waar de machtsstructuur eenduidige beelden verlangde, gaf zij fragmenten, onduidelijke lichamen, herhaling zonder hiërarchie.

Abakanowicz werkte zich letterlijk kapot. Fysiek zwaar werk, met weinig erkenning in het begin. Het medium textiel werd door de kunstwereld nauwelijks serieus genomen. Het was ‘craft’, niet ‘art’. Maar ze gaf het monumentale proporties, maakte het ruw, gewelddadig, onvoorspelbaar. Haar werk is compromisloos, met een energie die je eerder ruikt en voelt dan begrijpt.

Everything is made of fibre

De geur van de werken is het eerste wat opvalt als je de zaal in het Textielmuseum betreedt. Wol, jute, haar, sisal: het ruikt naar aarde, naar stof, naar leven. In het museum in Tilburg kan je dit ervaren. Haar werken hangen hier bevrijd van de muur, waar textiel traditioneel aan vastzat. De tentoonstelling “Everything is made of fibre” toont hangende sculpturen uit de jaren ’60 en ’70, die zich als organismen in de ruimte nestelen. Het zijn geen werken meer, maar wezens. Geen wandtapijten, maar installaties. Tenminste, nu noemen wij het installaties, destijds had men nog nooit zoiets gezien. Magdalena Abakanowicz maakte het textiel niet ondergeschikt aan de omgeving, maar liet de omgeving meespelen, als een toneel voor de vezelige, boomachtige sculpturen die nu bekendstaan als Abakans. Die benaming is veelzeggend: haar werken waren zo vernieuwend dat er geen bestaande woorden voor waren. De naam Abakan is afgeleid van haar eigen naam. Abakanowicz vulde de ruimte niet, ze vormde haar. Iets wat het Textielmuseum ontzettend goed voelbaar maakt.

Abakanowicz behoort tot de kunstenaars die textiel een nieuw statuut gaven. Door haar radicale benadering werd het materiaal niet langer slechts als ambachtelijk gezien, maar als volwaardige beeldende kunst. Bovendien werkte ze al met installaties voordat het woord in de kunstwereld ingeburgerd was. In het TextielMuseum komt dat pionierschap volledig tot zijn recht. Juist hier wordt duidelijk hoe ze met haar vezelige sculpturen de geschiedenis van de kunst een beetje veranderde.

Human nature

In het Noord-Brabants Museum vind je eigenlijk het vervolg van de tentoonstelling in Tilburg. Toen de kunstenaar klaar was met textiel ging ze sculpturen maken. En niet alleen in textiel maar ook in haar sculpturen keerde ze in de thematiek steeds terug naar de spanning tussen individu en massa. In de reeks Crowds vind je tientallen menselijke figuren, allen gegoten vanuit dezelfde mal, maar bedekt met jute die telkens anders plooit. Elk lichaam is hetzelfde en toch anders. Op afstand een kudde, van dichtbij een verzameling eenlingen. 

De tentoonstelling in Den Bosch legt ook verbanden met hedendaagse kunstenaars, zoals Anish Kapoor. Terecht, want de invloed van Abakanowicz strekt zich uit tot ver buiten de textielkunst. Haar thematiek (het lichaam, de natuur, de herhaling, het trauma) sluit naadloos aan bij actuele debatten in queer theory, postkoloniale studies en ecologische kunst. Haar figuren zijn genderloos, verwond, amorf. Ze passen niet in de hokjes van representatie, net zoals ze haar eigen medium uit de vakjes van de kunstgeschiedenis trok. Ze werkte dan ook als een antropoloog. Tijdens haar reizen verzamelde ze amuletten, maskers, handwerken, sporen van culturen waarin ritueel, textiel en gemeenschap nauw met elkaar verweven zijn. Die invloeden zie je terug in het Het Noord-Brabants Museum, dat een indrukwekkende hoeveelheid werk: van vroege textiele experimenten tot tekeningen, monumentale sculpturen en dialogen met hedendaagse kunstenaars toont.

Bois le Duc

Het grootste kunstwerk dat Magdalena Abakanowicz ooit maakte, hangt standaard in Brabant. Bois le Duc bestaat uit negentien gigantische textielbanen van elk ruim zeven meter hoog en samen meer dan twintig meter breed. Een monumentale wand van vezels, speciaal gemaakt voor de gelijknamige zaal in het Provinciehuis, ontworpen door architect Hugh Maaskant. Het werk is overweldigend, niet alleen door zijn formaat, maar ook door de rauwe schoonheid van het materiaal. De geweven vormen lijken te bewegen, alsof de wand ademt. Je kunt er niet zomaar naartoe: de zaal is normaal in gebruik voor vergaderingen en bijeenkomsten van de provincie. Maar tijdens de tentoonstelling zijn er speciale gelegenheden om het werk in volle glorie te beleven. Met bustours, rondleidingen en zelfs een internationaal symposium. Wie Bois le Duc wil zien, moet het moment grijpen.

Een levend archief

Abakanowicz toont ons dat kunst niet hoeft te spreken in slogans om radicaal te zijn. Haar werk laat zich niet reduceren tot één betekenis of boodschap, maar blijft resoneren, juist omdat het zich onttrekt aan eenduidigheid. Het beweegt zich tussen sculptuur en schaduw, tussen lichaam en landschap, tussen herinnering en materie. In deze driedelige tentoonstelling wordt niet alleen haar oeuvre geëerd, maar ook haar manier van denken: intuïtief, lichamelijk, ongrijpbaar en visionair. In een tijd waarin systemen wankelen en identiteiten worden heronderhandeld, biedt Abakanowicz geen antwoorden, maar een ruimte om te voelen en te dwalen. Een ruimte waarin vezels spreken.

Het drieluik rondom Magdalena Abakanowicz is tot en met 24 augustus te zien in het TextielMuseum, Noordbrabants Museum en het Provinciehuis Noord-Brabant. Ook is er een uitgebreid randprogramma rondom de tentoonstellingen. Ga voor een overzicht naar de website van Groots in Brabant.