Tussen Kunst en Kitsch: Diverse Musea 2 - Monnikenwerk en een appeltje voor de dorst

De ziel van de kris

• Herkomst: Midden Java

• Datering: 1875-1900

• Materiaal: Kris: ivoren handvat, mendak: goud met diamant, pendok (schede): hout, kajupalet, schede bekleed met goud

• Afmetingen: 48 x 16 cm

Meneer heeft de kris geruild met een andere verzamelaar. Hij is zelf sinds ongeveer vijf jaar beginnend collectionneur. Hij verzamelt al langer schilderijen uit Indonesië en is daarin gespecialiseerd. Zijn vader en opa zijn in Nederlands-Indië geboren, zijn vader had ooit een kris meegenomen. Daardoor raakte hij gefascineerd. Hij heeft er nu twintig en wordt uitgelachen door andere verzamelaars die er veel meer hebben.

Jaap Polak: Bij krissen gaat het om de ziel van de kris, die zit op de kling. Daar is een tekening, die er door de smid is aangebracht. Op de kling, het mesgedeelte, is door de smid een motief aangebracht, dat heet de pamor. De pamor is gemaakt van gesmolten ijzer en nikkelhoudend ijzer. Het is niet gegraveerd of geschilderd maar er echt in gesmeed. Deze pamor heet korowelang (overwonnen hindernissen). 

Het ivoren handvat is qua vorm typisch voor midden Java. In het ivoren heft zijn twee kalakoppen uitgesneden (monsterkoppen). De mendak is een stukje tussen het ijzeren mes en het handvat. Het schuitje van de schede is gemaakt van kajupalet, dat is een heilige houtsoort. De binnenschede is van hout en bekleed met puur goud. Het goud is met bergmotieven (meru) en diverse vogels, waaronder een pauw, in repoussé- en graveertechniek versierd. Het mes en de pamor van het mes is het belangrijkste gedeelte van de kris. Zo’n kris werd echt gebruikt. 

Er is nu een nieuwe ontwikkeling; in de toekomst mag ivoor mogelijk niet meer in de EU verhandeld worden. Dat zal een zeer negatieve invloed hebben op de waarde.

Een echte Klinkenberg

• Voorstelling: De sluis in Hoorn

• Maker: Johannes Klinkenberg

• Herkomst: Hoorn

• Datering: 1900-1910

• Materiaal: olieverf op linnen doek op paneel gelijmd

• Afmetingen:  59 cm hoog, 77 cm breed

Mevrouw kreeg dit schilderij van haar grootmoeder toen ze ging trouwen, als appeltje voor de dorst. Zij was haar petekind. Haar oma dacht dat het veel waard was. Als mevrouw ernaar kijkt dan heeft ze oma bij zich. Ze is ook een keer naar Hoorn gegaan, om de plek te bekijken waar het is geschilderd. Ze weet dat het de Bossuhuizen zijn en dat ene Klinkenberg het heeft geschilderd. Ze is al eens eerder bij een taxateur geweest en die zei dat het namaak was. Maar daar legt mevrouw zich niet bij neer. 

En dat blijkt maar goed ook. Want het is een echte Klinkenberg, vertelt Pieter Jorissen. Het schilderij is geschilderd tussen 1900 en 1910, bij de sluis van Hoorn. Johannes Klinkenberg was de stadsschilder van Nederland, gespecialiseerd in fotografische stadsgezichten. Op de meeste van zijn schilderijen kun je de steentjes tellen. Klinkenberg maakte ook veel voorstudies. Toen hij overleed in 1924 is zijn atelier geveild, bij Mak in Dordrecht.

Een aantal kunsthandelaren maakten zelf die studies af en eigenlijk is dat jammer. Tegenwoordig zijn juist die voorstudies heel erg gewild, omdat je in deze snel gemaakte schilderijen echt ziet hoe modern en vaardig hij was. Klinkenberg schilderde zo’n studie in een paar uur. Hij begon ‘s ochtends en voor het middaguur was hij klaar.   

Klinkenberg reisde heel Nederland door met de trein en nam soms ook nog de trekschuit. Hij heeft Nederland vastgelegd toen de stadspoorten en de achterbuurten er nog waren. Daardoor zijn Klinkenberg’s schilderijen ook heel waardevol als historisch document. 

Het schilderij is erg smerig en daar is Pieter Jorissen heel blij mee, omdat niemand het schilderij heeft verziekt door een verkeerde restauratie. Maar een schoonmaakbeurt is wel hard nodig. En er moet een nieuwe lijst om. Dan zal de waarde verdubbelen. 

Instapmodelletje zilver

• Maker: diverse Amsterdamse zilversmeden (Van Geffen, Somerwil, Villelle) 

• Herkomst: Nederland

• Datering: De meesten voor 1734 gemaakt  (koetsje 1749) (kannetje 1762) 

• Materiaal: zilver

Meneer heeft het meeste van zijn vader gekregen, uit de nalatenschap. Hij heeft zelf ook iets gekocht, zoals het mandje. Dat is niet gestempeld en heeft hij op de gok gegocht. Voor dat mandje betaalde hij destijds 100 euro in een antiekwinkel. Het vaasje vond hij op de rommelmarkt en betaalde daar 70 euro voor. Hij is zelf goudsmid en heeft ook sieraden gemaakt. Hij weet hoe moeilijk het is en hoe arbeidsintensief dit handwerk is. Sinds zijn twintigste is hij liefhebber van antiek. 

Hij wil nu weten wat de waarde is omdat hij in september 80 jaar wordt en zijn kinderen niet staan te popelen om zijn verzameling te erven. Hij wil niet dat het naar een opkoper gaat, maar naar een liefhebber. 

Emiel Aardewerk vertelt dat de miniaturen gemaakt zijn door diverse Amsterdamse zilversmeden die gespecialiseerd waren in het maken van miniatuur zilver, in de tijd dat zilveren munten nog werden omgesmolten om dit soort miniaturen te maken. Hij vertelt dat het mandje van zilverdraad gevlochten is, echt monnikenwerk. De miniaturen verschillen in grootte, bedoeld voor verschillende soorten poppenhuizen. De koekenpan is een instapmodelletje. ⇒ meer over poppenhuizen en miniatuurzilver

Uitzending maandag 30 januari 2023 om 21.30 uur op NPO 1 (daarna is de uitzending terug te zien op NPO Start)